Обновата и заживувањето на монашкиот живот и денес, како и секогаш, во основа се темели врз обновената пракса на евхаристискиот и исихастичкиот живот во парохиите и манастирите.
Преданието за Исусовата молитва во Македонија, во Матка како нејзин неодвоив дел, никогаш не престанало, од апостолски времиња до ден денес.
И иако знаеме дека пламенот на Исусовата молитва непрестајно горел во срцата на молитвените тихуватели, во срцето на живото светоотечко предание, тој во одредени моменти мошне интензивно се разгорувал.
Континуитетот на аскетско-исихастичкото предание во Матка, Македонија ќе го следиме токму преку тие личности, светила, кои подготвени да се одречат од себеси и да се жртвуваат себеси за Бог и своите ближни, го сведочеле и проповедале Христа на ова тло, пламтеле за и денес да светлат.
МАКЕДОНСКА РЕНЕСАНСА, Доцна Византија ( IX-XI век)
Свети Кирил и Методиј
Општо појавата на монаштвото во Македонија, (дел од која е Матка,) може да се следи од Свети Кирил и Методиј, и посебно нивните свети ученици Климент и Наум, кои отпочнале со христијанизација на словенските народи.
Свети Кирил и Методиј биле родени во Солун. Свети Методиј за време на иконоборечката ерес заминал во манастирот Олимп, таму се замонашил, а станал и игумен. Свети Кирил како особено надарен (уште како дете ги засакал делата на Свети Григориј Богослов, постојано ги читал и многу од нив научил напамет) бил испратен во познатата школа во Цариград. Се замонашил, но се вратил и како монах предавал философија и бил библиотекар. Како искусен учител- христијанин бил испраќан да проповеда по нивно барање кај Арбјаните и заедно со Методиј кај Хазарите и Словените.
За животот на Светите Кирил и Методиј најдобро говори Свети Климент, кој нив ги споредува со Мојсеј и Арон:
„И овие двајца преблажени и богоугодни мажи со ништо не се покажаа помали од нив (од Мојсеја и Арона). Напоени со истиот Божји Дух одозгора, откако се удостоија со двојна благодат, тие го изведоа народот од многумрачното ѓаволско море, го потопија мислениот фараон (сотоната) и ја уништија сета негова сила. Откако се вооружија со вера и со силата на крстот, тие го изведоа народот не во пустината, туку го упатија кон светлината на Богопознанието. Тие не извадија вода од камен како Мојсеј и Арон, туку жедните ги напоија со вера во Словото Божјо. Тие не источија вода од бесчуствен камен, туку со истечената крв и вода од пречистите ребра на нашиот Господ Исус Христос, на верните им предадоа вечна храна и бесконечен живот за спасение; тие го нахранија (народот Божји) не со ангелски леб, туку за опростување на гревовите му го дадоа самото тело на нашиот Господ Исус Христос… тие не беа проповедници на заклана жртва, туку станаа слуги и проповедници на бескрвната, мирна духовна служба. Откако смислено го зедоа крстот на своите плеќи, тие го обиколија целиот свет… и, како сончеви зраци, целиот свет го просветлија со Светлината на Богопознанието.“
Свети Кирил се упокоил во Рим на 14-ти февруари 869 г., откако примил голема схима. Свети Методиј заедно со учениците продолжил да проповеда на Словените на словенски јазик. Иако бил архиепископ на Панонија, поминал три години во затвор, по што бил ослободен, но до крајот на животот бил принуден да се брани од постојаните обвинувања на германското свештенство. Се упокоил во 885 година.
По смртта на Методиј, неговите ученици биле изложени на прогони, како и се уште кревката словенска Црква. Овие новоапостоли, од кои паднале оковите и вратите на затворот во Германија, во кој биле затворени им се отвориле, својата мисија ја продолжиле кај Јужните Словени.
Свети Климент и Наум
Свети Климент и Свети Наум од бугарскиот цар Михаил (во монаштво Борис) биле упатени да проповедаат во Македонија. Свети Климент бил поставен за учител во Девол, а добил и место за почивка во Охрид. Бил неуморен во поучувањето и во моливите. Во 893г. на црковно-народен собор, Свети Климент бил ракоположен за епископ Дремвицки/Велички. На негово место за учител бил поставен Свети Наум. Се подготвувале свештеници и други клирици образовани на словенски јазик и се вовел и ширел словенскиот јазик во сите богослужби. Во секоја парохија дејствувале по 300 одбрани ученици (учители, проповедници, клирици), а нивниот вкупен број изнесувал 3500. Во Охридскиот книжевен центар свети Наум работел седум години. Ова училиште имало карактер на универзитетска установа и со право денес се смета за прв универзитет во Европа. Сиот овој труд давал обилни плодови уште во тоа време.
Во 900 година свети Наум на брегот на Охридското Езеро основа манастир посветен на светиот архангел Михаил и сите свети небесни и бестелесни сили, којшто го осветил Епископот Климент кој на спротивниот брег основал манастир посветен на Св. Пантелејмон. Со повлекувањето во манастирот, свети Наум се вградил во темелите на монаштвото во Македонија, а околу него се собрало мноштво монаси од целиот Балкан. Тој бил мудар учител, боговдахновен раководител на монасите, строг подвижник, чудотворен молитвеник и духовник. Правел многу чуда за време на животот и по смртта. Од неговите чудотворни мошти и денес се случуваат многубројни чуда, исцеленија од тешки болести, особено лудило и демоноопседнатост. Блажениот Наум се упокоил во длабока старост и Му ја предал својата душа на Бог на 23 декември 910 година. Шест години подоцна се упокоил свети Климент. Уште на крајот на десеттиот век светите Наум и Климент се канонизирани за светители. Покрај преводите, зачувани се и многу творби на Свети Климент меѓу кои има негови беседи говорени на Богослужбите, во кои со едноставност говори (за основните догми на верата) – за Света Троица, за Воплотувањето, Раѓањето, Воскресението Христово, за Крштението, за Причестувањето, за Успението…
Својата од Бога доверена паства со голема љубов ја водел кон Христа. Свети Климент, кој уште за време на животот бил почитуван како светител, се претставил пред Господа на 27 јуни 916 г. Неговите мошти биле положени во неговиот манастир „Св. Пантелејмон“.
За Успение на Пресвета Богородица.
„Ете светло празнување, дојдете, возљубени, ликувајќи да се насладиме со ова предивно чудо! Откако ќе го отфрломе животниот мрак, да го просветлиме телесните очи и со умот да се издигнеме, за да го видиме чудесното Успение на Мајката Господова.
Но, ако некој помисли нешто неумесно во својот ум, велејќи: ‘Не би требало да вкуси смрт Онаа што Го роди Бога Животодавецот’, на таквите ние ќе им одговориме вака: Бидејќи на Адама, по престапот, му беше речено: ‘Земја си и во земја ќе отидеш’ и, како што од него го имаме почетокот на своето постоење преку раѓање, така ја имаме од него и смртта, затоа и нашиот Господ Исус Христос дојде на земјата и го прими ова смртно тело, и заради нас ја вкуси смртта телесно, а не со божеството, бидејќи Он со божеството секогаш е нестрадален и бесмртен. Но, бидејќи беше двоен по природа, Бог и човек, затоа Он вкуси смрт со Својата човечка природа, а не со божеството. И восресна како бесмртен, воскреснувајќи ги со Себе и првосоздадениот Адам и другите праведници кои умреа по него. Затоа и Пресветата Дева Марија – Божјата Мајка вкуси смрт по тело (телесна смрт).. и така во гроб ја положија. А оттаму на третиот ден таа воскресна од гробот, зашто така требаше да биде истргната од гробот, та Мајката да биде при Својот Син.“
„Радуј се, несогорлива капино, која Го носеше Божествениот оган во својата пречиста утроба…Радувај се, пресветол облаку, која Го понесе духовното Сонце – Христа во својата утроба…Радувај се, светило, која во себе ја прими незаодната Светлина и целиот свет богоразумно го озари и секогаш светиш со своите пресветли молитви.“
Ова е мал извадок од неговата општа поука за „светата недела“ :
„Блажени се смирените по дух…Блажени се тие што плачат, зашто ќе се утешат…кој пак не плаче поради своите гревови, тој безуспешно ќе плаче неутешно во вечната мака; Блажени се кротките…; Блажени се милостивите…
И ние, браќа, да се погрижиме да се удостоиме за тоа блаженство, правејќи се себе Божја црква (храм) на Светиот Дух, да не бидеме злопамтливи еден кон друг, цутејќи со благоверие; светлејќи со љубов кон бедните, со братољубие украсувајќи се, горејќи со духот, служејќи Му на Бога. Со чистота и страв да пристапуваме кон Него, за да се јавиме достојни пред Него, како што рече Самиот Он: ‘ќе се вселам во нив, и ќе им бидам Бог, и тие ќе ми бидат народ Мој’. А како ќе биде тоа? Оној во кого ќе се всели Бог преку причестување со Неговото живототворно тело, не е ли почист од злато? Зар тој не се обновува секој ден со чистота, како орел, и полетува горе со умот? Ова разбирајќи го браќа, да се обновиме со чистота и доброта и животот да ни биде достоен. По светост да се нарекуваме христијани, а не само по име. Но, оддавајќи се на духовен подвиг, да се натпреваруваме еден со друг во добродетелта, та и нам да ни каже нашиот Господ: ‘Дојдете благословени на Мојот Отец, наследете го Царството, приготвено за вас уште од создавањето на светот’. “
Афирмација на ИСИХАЗМОТ, Доцна Византија (XI-XV век)
Света Гора. Св. Григориј Синајски. Св.Никодим.
Во овој период отпочнува и најраната историја на светогорските манастири. Во неа своја трага оставиле и монасите по потекло од Македонија. Имено, како што соопштува Сводната зографска грамота, монасите од Охрид – браќата Мојсеј, Арон и Јован од семејството Селима – во Х-от век го градат манастирот Зограф на Света Гора, со активен монашки живот до денешни дни.
Од X–от век Света Гора- Атос станува главен центар на византиското монаштво, и тоа ќе остане до денешни дни. Населувањето на Атос со отшелници (испосници) се смета дека почнало многу рано некаде во IV-тиот век. Основач на првиот манастир Лавра, во 960-та година, е свети Атанасиј Атонски.
На Атон му припаднало предводништво во зачувувањето и размножувањето на источното духовно наследство, на исихастичкото предание. Задача која врз себе, во времето на гаснењето и конечното пропаѓање на Византиското царство, ја примиле словенските народи.
Во оваа цел, како носител, себеси се вложил Свети Григориј Синајски (1255-1346г.). Во неговите дела се опфаќа севкупното исихастичко предание дотогаш. Доаѓајќи од Мала Азија, свети Григориј примил монашки потстриг во манастирот на Света Екатерина на Синај, каде што сеуште била жива традицијата на Свети Јован Лествичник. Па сепак тој „на чување на умот“ и на умносрдечна молитва не бил научен на Синај, туку на Крит, каде што подоцна живеел, од еден монах по име Арсениј. Од Крит заминал на Света Гора, каде што станал духовник на скитот Магула и бил опкружен со многу ученици. Околу 1325 година, монасите кои живееле надвор од заштитните бедеми на големите манастири, биле жртви на постојани турски напади. Заради тоа Григориј бил принуден да го напушти Атос и да најде прибежиште во Парорија, на Тракиската планина близу границата на Византиското царство со Бугарија, од каде продолжил да поучува ширејќи го учењето за Исусовата молитва и во словенските земји.
Во списите и поуките за молитвата на Свети Григориј Синајски и на мноштвото негови ученици и духовни наследници(меѓу кои свети Никодим Тисмански-од Прилеп), среќаваме поглавја во кои е соединета целата тајна на божественото име и целата духовност на умносрдечната молитва со светотаинскиот живот во Исус Христос.
Една од главните причини зошто многу од светите ученици на Григориј останале безимени во народното и во црковното предание е нивното намерно криење на сопствениот подвиг и потекло. Практикувајќи го „умното дејствување“. т.е. „непрестајното моливено тихување“ и строгото воздржание, чувајќи ја срдечната предаденост на Бог, тврделе дека нивното родно место е Горниот Ерусалим, а нивни браќа и роднини- Небесните војски. Што се однесува до земната татковина, се сметале себеси за едемити-рајски луѓе, создадени според образот и подобието Божјо. Дејствувајќи на потегот од Егејот, преку Балканскиот Полуостров и Романија, се до границите на Молдавија со Украина, граници во кои влегува и Матка, многумина од нив, пустиножители и Синаити во 14-ти и 15-ти век духовно го подготвиле Балканот да ја издржи азијатската исламска наезда и долговековното ропство.
Роден е во македонскиот град Прилеп. Тој е еден од многубројните плодоносни изданоци на велелепната лоза на Синаитите, кои поттикнати од својот предводник и светилник, преподобниот Григориј Синајски, им го предаваа словото за умносрдечната молитва Исусова на оние што имаа жед да си ги очистуваат срцата со Божествениот оган, та да живеат и да умираат само за Господа. Од детството беше воспитан во побожност и во секое целомудрие. Како многу надарено момче ревносно им се посвети на науките од она време, особено на Божествената наука на Светото Писмо и на православната теологија. Од сесрце го засака монашкиот живот и Го молеше Бога да го удостои со монашки чин. Бог му ја исполни оваа желба испраќајќи кај него некои монаси од светогорскиот манастир Хиландар. Тој веднаш замина со нив на Атос, каде се замонаши и брзо се извиши со својот рамноангелен подвиг, па беше удостоен и со свештенички чин. По смртта на игуменот, како монах совршен во добродетелите и исполнет со секое Божествено и човечко знаење, за игумен еднодушно го избраа свети Никодим. Бидејќи голема духовна светилка, им беше познат и омилен на балканските подвижници и црковни пастири од она време. А по неиспитливите патишта Божји, замина од Света Гора во Србија, каде светиот кнез Лазар сакаше да го издигне на висока духовничка позиција. Желен за молитвено тихување во осаменост, блажениот му заблагодари на премудриот кнез, но го одби, а се насели во близината на Кладово, покрај Дунав. Тука на пастирот кој повеќе сакаше да се потпре на десницата Божја отколку на почитта на чесниот овоземен кнез, Самиот Бог повторно му донесе стадо кое постојано раснеше во Духот и се умножуваше. Имено, со својот возвишен живот свети Никодим и овде заблесна толку многу, што околу него се собраа многубројни монаси од Света Гора и од други краишта на Балканот. Тука подигна црква посветена на Пресвета Троица и во новоустроениот манастир го воведе подвигот на светогорските исихасти. Потоа по Божјо откровение со дел од браќата од манастирот кај Кладово премина на другата страна на Дунав и се насели во Угровлашките краишта, во северински Банат, близу денешниот град Тур-Северин во Романија. Заедно со овие монаси на реката Водица свети Никодим устрои прекрасен манастир посветен на свети Антониј. Во 1374 година влашкиот господар Владислав-Влајка Воде со повелба ја потврди самовласноста на манастирот на свети Антониј на Водица. Заради неговата извонредна ученост и мудрост, повикан од кнезот Лазар свети Никодим ја помагаше дипломатската мисија за помирување на Српската и Цариградската Патријаршија. Потоа во Влашка, со помош на влашкиот војвода Раду I (1377 – 1384 г.), го подигна големиот манастир Тисман, кој се наоѓа на реката Тисман, а Ѝ е посветен на Пресвета Богородица. Свети Никодим устрои уште неколку цркви и манастири во Романија (црквите Вратну и Монастирицу и манастирот Прислоп). Сите негови манастири станаа духовни расадници на монаштвото и на духовниот живот во Влашка, Молдавија и воопшто за цела Романија. Затоа православните Романци свети Никодим го почитуваат како свој просветител, а го именуваат со благодатното име Осветен. Се упокои во Господ на 26 декември 1406 година во манастирот Тисман, каде што до денес почиваат неговите Свети мошти. (извор МПЦ-ОА)
Свети Григориј Палама
Систематското изложување на исихазмот на Свети Григориј Синајски како да подготвило почва за теолошката синтеза на еден друг учител на Црквата, Свети Григориј Палама.
За Него Протојереј Александар Шмеман пишува: „Свети Григориј Палама, атонски монах, а подоцна архиепископ Солунски (1296-1359) без сомнение е најголемиот византиски богослов. Тој, во суштина, само ја приведувал кон крајот, творечки ја обновувал најисконската, главна линија на православното сваќање на Христијанството. Тоа сваќање се состоело во тоа дека Бог навистина е присутен во светот, дека ние го спознаваме и дека со Него се соединуваме не по пат на апстрактно умување, не „философски“, туку онтолошки. Тука – во таа одбрана на реалното соединување со Бога – се криела смислата на паламитовото учење за ‘божјите енергии’ со кои светот е исполнет, и, благодарејќи на кои светот (човекот), не слевајќи се со Бога, Кој во суштина е несознатлив, е соединет со Него и може да заедничари во Него, да Го носи во себе, бесконечно да расне во својата блискост со Него. Во искуството на исихазмот, во богословието на Свети Григориј Палама воскреснува целото предание на Отците на Црквата. Во Богочовечкиот Образ Христов и во даровите на Светиот Дух Христијанството се открива како гледање на обожената полнота на човекот, а преку неа и ‘богопричестеност’ на сè во светот.“
По падот на Цариград исихастичкото предание на Исток не изумира. Напротив, едноставноста и суштественоста на неговото учење прават од него да се воодушевуваат монасите и мирјаните кои за време на четиристотинигодишното муслиманско владеење, лишени од училиште, книги и црковна организација, ревносно го чувале богатството на православната духовност. Света Гора останува главен центар на монашкото исихастичко предание.
Жителите на Матка
Матка во овој период на дејствување на Синаитите, во времето на Свети Григориј Синајски и Свети Григориј Палама, ја карактеризира еден збор – (воз)обнова.
Сите манастири, манастирот Успение на Пресвета Богородица- Матка (1337г.), Свети Никола– Шишевски (втора половина на 14 век), Свети Андреј (1388-89г.) се возобновени. Од овој период е и црквата Света Недела.
Влијанието на Света Гора се огледа и во обновата на манастирските цркви, градени по углед на светогорските.
Во тој период во манастирот Свети Андреј живее монашко братство чиј игумен бил Калест Кирил, а за време на обновата тука престојувале Митрополитот Јован и неговиот брат монах Макариј. Да се создаде таква длабочина и убавина на фрескописаните светители, хармонија на композициите и во движења и во колорит, една комплетност која и денес им служи за пример на бројните иконописци и фрескописци кои од секаде доаѓаат во манастирот Свети Андреј, е возможно само од личност просветлена од Бога.
Од манастирското братство пак кое живее во Свети Никола Шишевски останат е Минеј датиран широко околу 14 век на кој има запис во ракопис пишуван во тој период, кој сведочи за книжевната дејност на манастирот („Оваа книга манастирска од светиот Никола ја пишувам во село Шишево“).
Да се живее пак во испоснички ќелии и пештери е благослов само за подвижници кои напреднале во степенот на просветлување. А со нив Матка во овој период толку изобилува што оттогаш е останат и топоним за еден предел Мачин Дол; предание за името на манастирот Матка- матичен за испосници и монашки скитови; и најважно начинот на живот на овие подвижници го дал називот Мала Света Гора (според животот на монасите).
Иако ставивме акцент на обновата, затоа што е значајно дека се случувала заедно со обновата на исихастичкото предание низ целиот Балкан, манастирите како начин на живот на монасите се споменуваат и во пораните векови на Матка.
Манастирот Свети Јован Златоуст во Козарево е единствен спомнат уште во XI век. Неговото споменување е по околноста да се најде во царската грамота, како метох на големиот скопски манастир, Свети Ѓорѓи. Тоа секако не значи дека останатите манастири не постоеле.
Свети Никола Шишевски е изграден во 12-13в., но и таму има остатоци од постар градежен материјал.
Манастирот Свети Андреј е возобновен кон крајот на 14 век. Во ктиторскиот запис е запишано дека Монахот Калест Кирил со братството се потрудил уште од почетокот на обновата на црквата (со што се потврдува дека таа претходно постоела).
Рабина Божја Марија
Единствениот манастир на Матка во кој континуирано има монашки живот со само мали прекини од по неколку години (главно во 20-ти век) е манастирот Успение на Пресвета Богородица – Матка.
Возобновен е во 1337г. , кога во Скопје, манастирот Свети Ѓорѓи -Горг е најсилен монашки центар, после Света Гора, во Македонија (д-р. Јован Белчовски).
Марија, првиот познат жител во него, смирено ги моли молитвите на посетителите:
“Зошто се чудите , о луѓе што ме гледате мене во гробот? Знајте дека, исто така, вие ќе бидете но, спомените со вас мили се, помените ме и мене рабина бојжа Марија, а нарекувана Велислава. Се претстави на 28 септември 1372 година “.
Записот на црковнословенски, е во релјеф на надгробната плоча десно од олтарот.
Селишцев наведува дека и во црквата Богородица Троеручица, која се наоѓала тогаш во Скопје, на влезот, имало надгробна плоча на која пишувало: „+се претстави рабина Божја монахиња Евгенија, во лето 1536-то“. Ова наведува на мислење дека е можно Марија да е погребана пред олтарот, што во основа само археолошки истражувања би го докажале.